پروژه بازی دانشگاه و دولت؛ قدرت یابی بوروکرات ها - وبلاگ نوکیا

به گزارش وبلاگ نوکیا، خبرنگاران، گروه دین و اندیشه-میثم مهدیار: زیاد از دانشگاهیان یا دولت مداران شنیده ایم که دانشگاه باید در خدمت حل مسائل دولت و مردم باشد. اما این نظر و دیدگاه به دانشگاه، پایی در فلسفه و ایده دانشگاه دارد.

در تطور ایده های بنیادین دانشگاه دیدگاه های متفاوتی طرح شده اما در مهم ترین مورد از چهار ایده متوالی دانشگاه سخن به میان آمده است. اولین آن ها ایده الهیاتی در قرن سیزدهم است که اولین دانشگاه ها توسط کلیساها و برای حفظ و حراست از الهیات دینی تأسیس شد و بیشتر نقشی آموزشی و تبلیغی داشت.

ایده بعدی ایده خدمت به دولت-ملت بود که هم زمان با شکل گیری دولت-ملت های اروپایی نضج گرفت و سر برآورد و دانشگاه های قرن هجدهم بیشتر ملهم از آن بودند. این دانشگاه ها در برابر کالج های آزادی تأسیس می شدند که دانش آموخته های آن ها به علوم و فنون و هنرهای آزاد می پرداختند. شاید همین ماهیت خدمت گزارانه این دانشگاه ها موجب می شد تا بیشتر فیلسوفان این دوره ها رسماً به استخدام این دانشگاه ها در نیایند زیرا این فیلسوفان نمی توانستند دانش خود را خدمت گزارانه(به صورت کاربردی) در خدمت مسائل دولت ملی و اهداف دولتمردان در آورند.

سومین ایده مهم شناخته شده دانشگاه ایده جستجوی حقیقت بود. در واقع نسل سوم دانشگاه ها رسالت دانشگاه را نه صرفاً آموزش و یا تحقیقات کاربردی که اساس آن را پژوهش های معطوف به حقیقت ناتمام می پنداشت و به دانشگاه پژوهش محور یا دانشگاه معطوف به حقیقت معروف شد. ایده را بیشتر همبولت آلمانی نظریه پردازی کرد و دانشگاه های قرن نوزدهم و بیستم تحت تأثیر این ایده شکل گرفتند. ایده جستجوی حقیقت موجب پژوهشی شدن دانشگاه ها شد در حالی که ایده خدمت بیشتر مستلزم آموزش آموزه ها و عقاید در جهت حفظ روح ملی و وحدت ملی بود تا پژوهش نامکشوف ها.

ایده چهارمی که در چند دهه اخیر در آمریکا ظهور نموده و در حال جهانی شدن است ایده دانشگاه درآمدزا و دانشگاه کارآفرین است. این ایده منطق ویژه خود را دارد و تضاد آشکاری با ایده دانشگاه جست وجوگر حقیقت دارد.

به این ترتیب وقتی کسانی از خدمات دانشگاه به دولت سخن به میان می آورند به نوعی نسل دوم ایده دانشگاه را یادآور می شوند. از این جهت وقتی کسانی از درون دانشگاه رسالت دانشگاه را خدمت به و حل مسائل دولت می دانند و در این جهت گام برمی دارند حداقل می بایست به این تحولات و زمینه های تاریخی آن توجه نموده باشند و درباره آثار و تبعات آن اندیشیده باشند.

در واقع وقتی دانشگاه پیمانکار دولت می گردد، فراوری دانش در آن صورت جدیدی می یابد و روابط جدیدی بر آن حکم فرما می گردد که باید به دستاوردها یا تبعات آن دقت کرد. مهم ترین دستاورد دانشگاهِ معطوف به احتیاجها و مسائل دولت(state) این است که دانشگاه، مساله مند شده و از رخوت و رکود فکری ناشی از انحصار دانشگاه به فعالیت آموزشی خارج می گردد و به خاطر توجه به مسائل روز، طراوت و شادابی فکری می یابد.

اما این رویکرد تبعات مهمی نیز برای دانشگاه دارد و در واقع همین تبعات باعث شد که نسل سوم دانشگاه ها مقابل نسل دوم سر برآوردند. مهم ترین اثر سوء چنین دانشگاهی شکل گیری روابط اقتصادی میان دانشگاه و دولت و به محاق رفتن موضع روشنفکری و انتقادی دانشگاه است.

مهم تر از آن شکل گیری روابط اقتصادی میان اعضای هیات علمی است. در واقع از این جهت که پروژه های دولتی بزرگ مقیاس هستند هر پروژه مشارکت تعداد زیادی اعضای هیات علمی در سلسله مراتب بوروکراتیک را می طلبد و همین مساله خطر شکل گیری باندهای هیات علمی حول روابط اقتصادی و بوروکراتیک به جای روابط علمی و آکادمیک را پیش می کشد. تقویم این باندها آثار و نتایجی در آرایش گروه های آموزشی، ارتقا اساتید، گزینش هیات علمی و دانشجوی دکتری خواهد داشت. این باندها برای بیشینه کردن منافع خود کوشش می نمایند ساختارهای مدیریتی و بوروکراتیک دانشگاه را بخش های اداری، آموزشی و پژوهشی از آن خود نمایند و پروژه های دولتی را به صورت مطلوب میان خود تقسیم نمایند. آن ها برای افزایش قدرت خود کوشش می نمایند در گروه های آموزشی یارکشی نمایند، دستیاران اجرایی خود را به عنوان هیات علمی وارد گروه های آموزشی یا پژوهشی نمایند و دانشجویانی را به عنوان هیات علمی برگزینند که زمینه دستیاری آن ها برای اجرای پروژه هایشان را داشته باشند. آن ها حتی کوشش می نمایند دیگر اعضای هیات علمی را که خارج از این روابط قرار دارند نمک گیر پروژه های خود نموده تا از این طریق دامنه قدرت خود را توسعه و تثبیت نمایند. این باندها حتی کوشش می نمایند با نفوذ در دولت به وابستگان باندی خود به صورت متقابلی پروژه قرض دهند، ناظر پروژه های یکدیگر باشند، به همدیگر جایزه دهند و عواید اقتصادی و دانشگاهی را میان خود تقسیم نمایند و بر دامنه قدرت بوروکراتیک خود بیافزایند.

با این همه، اتفاقی که برای ایده دانشگاه معطوف به حل مسائل دولت در ایران افتاده گویا صرفاً شامل تبعات آن ایده است و خبری از دستاوردها نیست. این را می گردد از نتایج پروژه هایی دانشگاهی که نهادها و ارگان های دولتی کارفرمای آن بوده اند دریافت. (مثلاً پروژه های نظری و میدانی مربوط به ارزیابی تاثیرات فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران موسوم به اطاف یا مجموعه مقالات مربوط به آسیب های اجتماعی یا...). عمده این پروژه ها (نظری یا میدانی) فاقد خلاقیت یا نوآوری خاصی هستند و نه در ارگان مربوطه تغییر نگاه یا رویکرد و سیاست هایی ایجاد نموده اند و نه به کورس های دانشگاهی مطلبی درباره مسائل خاص ایران یا تهران افزوده اند.

به عنوان مثال مروری بر پروژه هایی که در سال های اخیر درباره تحلیل سنجش ها و نگرش های ایرانیان یا آسیب های اجتماعی توسط بعضی جامعه شناسان انجام شده نشان می دهد که نه جمع آوری داده ها دارای چارچوب نظری جانداری است و نه تحلیل ها ذیل دستگاه نظری منسجمی صورت بندی شده اند. پیمانکاران محترم دانشگاهی به جای کار نظری جدی بر داده های گردآوری شده، به بوروکرات هایی تبدیل شده اند که وظیفه خود را تقسیم پول میان دوستان و وابستگان دانشگاهی برای نوشتن یادداشت ها و مقالات پراکنده می دانند. نتیجه کار کتاب هایی شده شامل مقالات با روینمودها و جهت ها و سطوح مختلف که فاقد یک چارچوب کلی یا گفتار خاصی هستند و نمی توانند سیاستی را به کارفرما (دولت) پیشنهاد دهند و او را از سردرگمی نجات دهند.

این ارضای کاذب احتیاج دولت خیلی نمی تواند دوام داشته باشد و به زودی دولتی که میلیاردها تومان هزینه صرف پژوهش درباره مسائل اجتماعی خود نموده وقتی بعد از مدتی ببیند دستش خالی است و پیمانکاران دانشگاهی اش به جای حل مساله ها، به فربه کردن باندها و ارتباطات خود مشغول شده اند به احتمال زیاد از این دانشگاه دل خواهد برید و برای کاهش هزینه هایش به بازاری کردن دانشگاه روی خواهد آورد. علاوه بر این شکل گیری این روندها باعث می گردد تا سوژه های دانشگاهی که رسالت دانشگاه را نه پروژه بازی که پژوهشِ معطوف به حقیقت (ایده نسل دوم دانشگاه) می دانند به شکل اعتراضی سر برآورند و از این جهت احتمال منازعه سخت بروکرات ها و پژوهشگران در آینده دانشگاه ایرانی دور از انتظار نیست.